Գաղտնի թռիչքներ և լրտեսական կրքեր. Իսրայելն ու Ադրբեջանը՝ ընդդեմ Հայաստանի և Իրանի
Ադրբեջանա-իսրայելական ռազմատեխնիկական համագործակցության տարբեր ասպեկտները, որոնց մասին մենք մանրամասն գրել էինք նախորդ հրապարակման մեջ (Азербайджан – Израиль: «айсберг» сотрудничества обретает новые грани (I) | Военно-политическая аналитика (vpoanalytics.com)), ժամանակ առ ժամանակ գրավում են տարածաշրջանային ԶԼՄ-ների ուշադրությունը՝ լիովին հաստատելով Wikileaks-ի շնորհիվ լայնորեն հայտնի դարձած Ալիևի ձևակերպումն «այսբերգի մասին, որը ինը տասներորդով թաքնված է հետաքրքրասեր աչքերից»։
Դիտարկենք դրանցից միայն մի քանիսը, որոնք ժամանակի առումով վերջիններն են, ինչը, մեր կարծիքով, թույլ կտա նաև մասամբ բացատրել հակաիրանական հռետորաբանության կտրուկ խստացած աստիճանն Արաքսից հյուսիս Israel’s Secret Staging Ground – Foreign Policy։
Վերջին 7 տարվա ընթացքում ադրբեջանական Silk Way Airlines ավիաընկերության 92 բեռնատար չվերթեր վայրէջք են կատարել Օվդա ավիաբազայում, որը Իսրայելի միակ օդանավակայանն է, որով երկիր կարող են պայթուցիկ նյութեր առաքվել: Այս մասին հայտնում է Haaretz-ը:
Պարբերականի աղբյուրի համաձայն՝ հերթական բեռնատար ինքնաթիռը վայրէջք է կատարել մարտի 2-ին Օվդա ռազմական օդանավակայանում՝ Էյլաթից 60 կմ հյուսիս։ Ցամաքում երկու ժամ մնալուց հետո փորձառու Իլ-76-ն Իսրայելի, Միջերկրական ծովի և Թուրքիայի օդային տարածքով ուղղություն է վերցրել դեպի մշտական կցման կետ՝ Բաքու։
Silk Way-ը Ասիայի խոշոր բեռնափոխադրող ավիաընկերություններից մեկն է, որը, ըստ պաշտոնական փաստաթղթերի, սերտորեն համագործակցում է բազմաթիվ պետությունների ռազմական գերատեսչությունների հետ: Boeing 747 բեռնատար ինքնաթիռները կատարում են շաբաթական երեք չվերթ Բաքվի և Թել Ավիվի միջև, և 2022ին Silk Way-ը Բեն Գուրիոն միջազգային օդանավակայանում օտարերկրյա փոխադրողների շրջանում (բեռների ծավալով) զբաղեցրել է երրորդ տեղը, որի միջոցով անվտանգության նկատառումներով արգելված է պայթուցիկների տեղափոխումը։ Եվ այդ կապակցությամբ, ըստ հետաքննության հեղինակների, զարմանալի չէ քաղաքացիական բեռնատար ինքնաթիռների համար ոչ այնքան սովորական նպատակակետի՝ նույն Օվդա օդանավակայանի առկայությունը։
Բացի Silk Way-ից, Արևելյան Եվրոպայից միայն հազվագյուտ օդանավերը, որոնք պայթուցիկներ էին տեղափոխում, վայրէջք էին կատարում և թռչում այնտեղից: 2017-ին փոքր-ինչ սկանդալ բռնկվեց բուլղարացի լրագրող Դիլյանա Գայտանջիևայի հետաքննությունից հետո, որը վերաբերում էր Բաքվում գրանցված ավիաընկերության կողմից Սիրիայի ահաբեկիչներին զենքի ենթադրյալ փոխադրմանը դիվանագիտական անձեռնմխելիության քողի տակ (Բեռնատար ավիաընկերությունը, որը ենթադրաբար ավելի վաղ կապված է Ադրբեջանում իշխող ընտանիքի հետ, մի քանի շահավետ պայմանագրեր է ստացել ԱՄՆ զինված ուժերից, պնդում են OCCRP հետաքննչական նախագծի հեղինակները Airline Once Linked to Azerbaijan’s Ruling Family Got US Loan Guarantees, Military Contracts, Planes (occrp.org):
Դրանց թվում է 419,5 մլն դոլարի վարկ՝ ԱՄՆ-ի Արտահանման-ներմուծման բանկից երեք բեռնատար «Բոինգների» գնման վարկերի տեսքով։ 2014-2017թթ. Silk Way-ը, իբր, իրականացրել է 350 գաղտնի չվերթ՝ Բուլղարիայից անօրինական կերպով հարյուրավոր տոննա զենք տեղափոխելով Մերձավոր Արևելքի գրոհայիններին, ինչը ավիաընկերությունում կտրականապես հերքել են՝ գլխով անելով «աշխարհաքաղաքական դրդապատճառներով առաջնորդվող» ապատեղեկատվների մեքենայություններին։ Բացի Պենտագոնից, Boeing-ից և Boeing Global Services-ից, Silk Way-ի բիզնես գործընկերների շարքում են Կանադայի պաշտպանության նախարարությունը, Բունդեսվերը, ֆրանսիական բանակը և ինքը՝ ՄԱԿ-ը):
Իսրայելի հետ հատկապես սերտ կապերի դրսևորումներից մեկը կարելի է համարել 2013-ի հոկտեմբերին Քաղաքացիական ավիացիայի վարչության ղեկավար Գիոր Ռոմմոյի ստորագրած բացառությունը 92 flights from Israeli base reveal arms exports to Azerbaijan – Haaretz (horizonweekly.ca), որը թույլ է տալիս Silk Way ինքնաթիռներին տեղափոխել պայթուցիկներով բեռներ, որոնք «դասակարգված են որպես վտանգավոր նյութեր, որոնք արգելված են թռչել» Ուվդա քաղաքից Բաքվի ծայրամասում գտնվող ռազմական օդանավակայան. գրում է Haaretz-ը: Համապատասխան փաստաթուղթը, որը հրապարակվել է Քաղաքացիական ավիացիայի վարչության պաշտոնական կայքում, պահանջում է անվտանգության խիստ պայմաններ և ներառում է ադրբեջանական օդանավերի ցանկը, որոնց թույլատրվում է պայթուցիկ նյութեր տեղափոխել Ուվդայից Ադրբեջան:
Համապատասխան փաստաթուղթը, որը հրապարակվել է Քաղաքացիական ավիացիայի վարչության պաշտոնական կայքում, պահանջում է անվտանգության խիստ պայմաններ և ներառում է ադրբեջանական օդանավերի ցանկը, որոնց թույլատրվում է պայթուցիկ նյութեր տեղափոխել Ուվդայից Ադրբեջան: Թույլտվության տրամադրումից ի վեր Silk Way-ի և մի շարք այլ ընկերությունների ինքնաթիռները Ուվդայում վայրէջք են կատարել գրեթե 100 անգամ, ընդ որում, Բաքվից և հակառակ ուղղությամբ թռիչքների աճը տեղի է ունեցել 2016-ի կեսերին, 2020-ի վերջին և 2021-ի վերջին՝ համընկնելով Լեռնային Ղարաբաղում ռազմական գործողությունների ժամանակաշրջանների հետ: Այդ չվերթերից մի քանիսը վայրէջք են կատարել Իսրայելի հարավում՝ Ադրբեջանի պաշտպանության նախարարության կանչերով:
2016-ին Silk Way-ին տրվեց ևս մեկ բացառություն և թույլատրվեց շարունակել թռիչքները, չնայած որ իր ինքնաթիռները չհամապատասխանեցին իսրայելական ավիացիոն աղմուկի չափանիշներին՝ «միայն այն բանի համար, որ նրանք կարողանան շարունակել թռչել Ուվդա»:
Բազմաթիվ պաշտոնական զեկույցները, հայտարարություններն ու տեսագրությունները վկայում են Իսրայելի կողմից Կասպից ափեր սպառազինության ամենալայն սպեկտրի արտահանման մասին՝ Tavor գրոհային հրացաններից մինչև գերբարդ համակարգեր, ներառյալ՝ ռադարներ, ՀՕՊ համակարգեր, հակատանկային և բալիստիկ հրթիռներ, անօդաչու թռչող սարքերի և կամիկաձե դրոնների լայն տեսականի, որոնք 2022ի աշնանը հայտնվել են տխրահռչակ «բայրաքթարների» «անարժան» ստվերում։
Իսրայելցի գործընկերները Բաքվի հետ կիսում էին առաջադեմ հետախուզական տեխնոլոգիաներ, ինչպիսիք են Verint-ի կապի մոնիտորինգի համակարգերը և NSO Group-ի կողմից լայնորեն հայտնի դարձած Pegasus ծրագրակազմը, որը լայնորեն օգտագործվում էր նաև ներքին քաղաքականության նպատակներով (ընդդիմադիր տրամադրությունների վերահսկում):
Հնարավոր է, որ Haaretz-ի պնդումը Ադրբեջանի կողմից զենքի ներկրման 70 «իսրայելական» տոկոսի մասին որոշակի չափազանցություն է թվում, սակայն մի շարք փորձագետների ենթադրությունները Բաքվի կողմից մի շարք ռուսական սպառազինությունների համակարգերի գնման մասին՝ որպես Մոսկվային «հանգստացնող» գործոնի, գուցե այնքան էլ անհիմն չեն…
2020թ. աշնանը Ստեփանակերտի քաղաքացիական թաղամասերը գնդակոծելիս Ադրբեջանի կողմից օգտագործված իսրայելական արտադրության կասետային զինամթերքի բեկորները հրապարակվել են Azerbaijan: Cluster Munitions Used in Nagorno-Karabakh | Human Rights Watch (hrw.org) Human Rights Watch-ի հետաքննությունում՝ մեծացնելով լարվածությունն ու անվստահությունը հայ-իսրայելական հարաբերություններում։ Հաղորդվում էր նաև, որ 2020 թվականին ռազմական գործողությունների ավարտին մոտ հենց Barak մարտկոցն է խոցել հայկական կողմից ենթադրաբար արձակված «Իսկանդեր» բալիստիկ հրթիռը։
«Ադրբեջանի զինված ուժերի կողմից բարձր տեխնոլոգիաների և բարձր ճշգրտության զենքի, այդ թվում՝ Իսրայելում արտադրված, մասնավորապես՝ անօդաչու թռչող սարքերի հմուտ օգտագործումը կարևոր դեր է խաղացել ռազմական հաղթանակի հասնելու գործում։ Համոզված եմ, որ հայրենական պատերազմից հետո մեր երկկողմ կապերն ավելի կամրապնդվեն և կխորանան տարբեր ոլորտներում»,- 2021ի ապրիլին Israel Hayom թերթին տված հարցազրույցում հայտարարել է Ադրբեջանի արտաքին գործերի նախարարը։
Մարտի սկզբին Ալիևը հանդիպել էր Իսրայելի հետախուզության նախարար Գիլա Համլիելի հետ, իսկ մի քանի օր անց APA պաշտոնական գործակալությունը հայտնել էր 32 մարդու ձերբակալության մասին, որոնք իբր «սաբոտաժի և ոչնչացման գործողություններ են իրականացրել կրոնական քողի տակ… քննիչները պարզել են, որ դրանք կազմակերպել են Իրանի Իսլամական Հանրապետությունից․ նպատակաուղղված ուղարկվող թմրանյութերի վաճառքը և ստացված հսկայական գումարն օգտագործել են Ադրբեջանում «կրոնական արմատականության քարոզչության և այլ դիվերսիոն գործունեության ֆինանսավորման համար»: Միանգամից հարկ է նշել, որ Իրանի կողմից թմրանյութերի՝ իբր նպատակային տարածման մասին պնդումները մեծ հարցեր են առաջացնում։
Մարտի 11-ին Ադրբեջանի արտաքին գործերի և պաշտպանության նախարարությունը պատմել է Իրանի ՌՕՈՒ ինքնաթիռի անդադար թռիչքի մասին ադրբեջանա-իրանական սահմանի մեծ մասի գծով՝ Զանգենայից մինչև Բիլասուվարի շրջան և հակառակ ուղղությամբ: Թռիչքը սովորական էր և տեղի էր ունենում Իրանի տարածքում, երկու օր անց պատասխանեց Իրանի ԱԳՆ ներկայացուցիչ Կանաանին:
Աղմկոտ բողոքելով և Իրանի դեսպանին բողոքի նոտա հանձնելու համար կանչելով՝ Բաքուն «գործել է ոչ բարի կամքով» և «դուրս է գալիս երկրների, հատկապես հարևան երկրների միջև նորմալ հարաբերությունների շրջանակներից»: Ապրիլի սկզբին հայտնի դարձավ Բաքվից հերթական 4 իրանցի դիվանագետների արտաքսման մասին, և, ամենայն հավանականությամբ, գործընթացը կշարունակվի այնքան ժամանակ, քանի դեռ այդպիսիք գրեթե չեն մնա կամ ընդհանրապես չեն մնա:
Եթե հավատանք որոշ հաղորդագրություններին՝ Բաքուն հավանություն է տվել Ադրբեջանի տարածքում իսրայելական հետախուզության «Մոսադ» առաջավոր օպերատիվ վարչության ստեղծմանը՝ իրանցիներին հետևելու լայն գործառույթով՝ «Իսրայելից զենքի դիմաց» (Այս համատեքստում միանգամայն բացատրելի են նաև Բաքվին այդքան զայրացրած իրանական ինքնաթիռի թռիչքի նպատակները) Gunning for conflict: Israeli-Azerbaijani collaboration against Iran (thecradle.co)։ Դեռևս 2012ին The Times-ին տված հարցազրույցի ժամանակ ինչ-որ «Շիմոն» գործակալ պատմել էր Ադրբեջանում «Մոսադի» մարդկանց զգալի, բայց աննկատ ներկայության մասին. Իրանի հետ սահմանակից տարածաշրջանը, որը գտնվում է մայրաքաղաք Բաքվից ընդամենը մի քանի ժամ հեռավորության վրա, ամենայն հավանականությամբ, չափազանց կարևոր է իսրայելական հատուկ ծառայությունների գործողությունների տեսանկյունից Spy vs spy: the secret wars waged in new spooks’ playground (thetimes.co.uk): Իրանի միջուկային ծրագրին վերաբերող գաղտնի փաստաթղթերը, ենթադրաբար, 2018-ին անհետացել են հենց Ադրբեջանի միջոցով. այն ժամանակ Իրանի իշխանությունները ձերբակալել էին «Մոսադի» հետ կապերի մեջ կասկածվող տասը մարդու, որոնք մեղադրվում էին Արևմտյան Ադրբեջան նահանգում իրանական հատուկ ծառայությունների աշխատակիցների վրա հարձակման մեջ:
Արևմտյան Ադրբեջանում, Թեհրանում և Հորմոզգանում գործող լրտեսական ցանցի մասնակիցներին մեղադրանք է առաջադրվել Իրանի անվտանգության ծառայությունների տներն ու ավտոմեքենաները հրկիզելու և հետախուզության աշխատակիցների սպանության փորձի համար:
Բացի այդ, Բաքուն, իբր, օդանավակայան է պատրաստել օգնություն ցուցաբերելու համար, եթե սիրելի գործընկերները որոշեն հարձակվել իրանական միջուկային օբյեկտների վրա։ Իսրայելի ռազմաօդային ուժերի ներկայությունը Արաքսից հյուսիս գտնվող օդանավակայաններում կամրապնդեր Իրանի թիրախներին հարվածելու նրանց հնարավորությունները՝ կրճատելով հետդարձի ճանապարհը և բացառելով օդում վերալիցքավորման անհրաժեշտությունը։ Եվ «Մոսադը», և Սիլկ Վեյ Airlines-ը «Իսրայելի և Ադրբեջանի միջև ռազմավարական հետախուզական և ռազմական գործընկերության» անքակտելի բաղադրիչներն են, որոնք ուղղված են Իրանի դեմ և ընդլայնման միտում ունեն: Ըստ այդմ, Թել Ավիվը հետագայում ևս շրջանցելու է ձևական էմբարգոն և պատժամիջոցները՝ ապահովելով Բաքվի ռազմական կարիքները, միաժամանակ ընդլայնելով ազդեցությունը և լրացուցիչ հնարավորություններ ձեռք բերելով Ադրբեջանում։
Էրբիլի շրջանում «Մոսադի» գաղտնի բազաներին պարբերական հարվածները Iranian missiles strike secret Mossad bases in Iraq’s Erbil (thecradle.co) վկայում են՝ որոշակի փուլում Իրանի պատասխանը կարող է բավական կոշտ լինել, սակայն, թվում է, Իսրայելին այլ ընտրություն չի մնում, քան փորձել ամենասուր հասարակական ճգնաժամն ուղղել հարևանների հետ «էքզիստենցիալ» դիմակայության հուն։ Այսպիսով, չնայած վերջին շաբաթների դրական միտումներին, տարածաշրջանի անվտանգությունն ու կայունությունը հետագայում ևս ենթարկվելու են մարտահրավերների և ռիսկերի՝ Կովկասի հետխորհրդային երկրները դարձնելով աշխարհաքաղաքական արկածախնդրության և էթնոկրոնական ֆոբիաների պատանդ:
ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ԳՐԻԳՈՐԻԵՎ
Պատրաստեց՝ Գ․Մ․
