«Ինչո՞ւ ոչնչացվեց Սասունցի Դավթի քանդակի առաջին՝ գիպսե տարբերակը»
Եթե 1950-60-ականներին ԽՍՀՄ-ում մարդկանց պատմեին, որ 50-60 տարի հետո հնարավոր է՝ մշակութային կենտրոններում, թատրոններում ու գյուղերում գետնին ընկած լինեն Լենինի, Ստալինի արձանները, ապա մարդիկ այդ ամենն ասողներին խենթ կկոչեին։ Այդ տարիներին «արվեստից հասկացողները» որոշում էին քանդել ու փշրել Չարենցի, Մայակովսկու, Եսենինի, Բակունցի կիսանդրիները, քանի որ այդ քանդակները վտանգավոր էին, հակահեղափոխական ու դեմ էին սովետական գաղափարախոսությանը։ Եվ միգուցե դա է պատճառը, որ Լենինը մինչ օրս տապալված է պատկերասրահի բակում։
Այդ թվականներին սովետական իշխանությունների հրամանով քանդվում էր անգամ Երվանդ Քոչարի քանդակը։ Քչերը գիտեն, որ Երևանի կայարանում տեղադրված քանդակը Քոչարի «Սասունցի Դավիթ» քանդակի երկրորդ տարբերակն է, որ վարպետը վերջացրեց 1959 թվականին։ Իրականում քանդակն ունեցել է առաջին տարբերակ, որը, սակայն, ունեցավ ողբերգական վախճան։ Քանդակից մնացել են միայն մի քանի լուսանկարներ, որոնք ևս մեկ անգամ փաստում են, որ խորհրդային տարիներին ոչնչացվում էր բարձր արվեստը։
1939 թվականին նշվում էր մեր էպոսի՝ «Սասնա Ծռերի» 1000-ամյակը։ Այդ նույն թվականին Մանուկ Աբեղյանի, Գևորգ Աբովի ու Արամ Ղանալանյանի ջանքերով ստեղծվեց էպոսի համահավաք բնագիրը։ Եվ տրամաբանորեն պիտի ստեղծվեր նաև էպոսի գլխավոր հերոսի՝ Սասունցի Դավթի քանդակը։ Այդ ժամանակ էր, որ Քոչարը, հանճարեղ քանդակից զատ, դրեց նաև իր ապագա ձերբակալության հիմքերը, որին արդեն նախորդ համարներում անդրադարձել ենք։
««Սասունցի Դավիթ» արձանի ստեղծման գաղափարն առաջացավ 1939 թվականին, երբ նշվում էր մեր ազգային էպոսի հազարամյակը: Մինչև տոնակատարությունների մեկնարկը քիչ ժամանակ էր մնում: Հոբելյանական հանձնաժողովը որոշեց, որ ազգային հերոսի արձանը պետք է տեղադրվի Երևանի երկաթուղային կայարանի առջև, որպեսզի Սասունցի Դավիթը «դիմավորի» մայրաքաղաք ժամանող հյուրերին: Դիմեցին հայտնի քանդակագործներին՝ Արա Սարգսյանին, Սուրեն Ստեփանյանին, Այծեմնիկ Ուրարտուին, սակայն բոլորը հրաժարվեցին, քանի որ ժամկետը շատ սեղմ էր: Հանձնաժողովի անդամներից մեկն առաջարկեց դիմել Քոչարին, ով այդ տարի վերադարձել էր Փարիզից: Քոչարը համաձայնեց կերտել արձանը՝ խնդրելով իրեն տրամադրել մեկ ասիստենտ և գիպս: Նա աշխատում էր անմիջապես կայարանի հրապարակում: Ընդամենը 18 օր անց արձանը պատրաստ էր»։ (Հատված Լալա Մարտիրոսյան-Քոչարի հոդվածից)
Քանդակի ստեղծման նախապատմության ու աշխատանքային դժվարությունների մասին մի հրաշալի հուշ ունի հենց ինքը՝ Երվանդ Քոչարը, ով մանրամասն պատմում է այդ օրերի իր զգացողությունների ու քանդակի ստեղծման աշխատանքների մասին․
«1937թ․ խառն ու դժնդակ տարիներից հետո կյանքը նորմալ հունի մեջ էր մտնում։ 1939թ. -Հայաստանը պատրաստվում էր «Սասունցի Դավիթ» էպոսի 1000-ամյակին։ Սպասում էին հյուրերի։ Բայց… էպոսի գլխավոր հերոսի արձանը չկար։ Ես արդեն ձեռնարկել էի պլաստիլինից մի փոքրիկ արձան։ Այդ ժամանակ ապրում էի Տերյան փողոցի թիվ 65 համարում։ Հրաչյա Գրիգորյանը տեսել էր այդ գործը և հավանել։ Նա Գրիգոր Հարությունյանին առաջարկում է իմ էսքիզը։ Գիշերվա ժամը 12-ին մոտ Հրաչյա Գրիգորյանը եկավ, թե՝ գնանք կենտկոմ։ Գրիգոր Հարությունյանը միջինից բարձր երիտասարդ մարդ էր, լուրջ և խոհուն։ Նա ուշիուշով զննեց իմ էսքիզը և հետո ասաց, որ շտապ է հարկավոր իրականացնել արձանը, քանի որ հոբելյանին շատ քիչ ժամանակ է մնացել։ Հարցրեց՝ կարո՞ղ եմ արդյոք հասցնել… Ես ինքնավստահ պատասխանեցի՝ այո, եթե միայն իմ պահանջներն առանց ուշացման կատարվեն։ Գրիգոր Արտեմիչը կարգադրեց մյուս օրվանից սկսել գործը։ Նա ամեն օր չորսից մինչև հինգը գալիս, հետևում էր աշխատանքին։ Հովսեփ Օրբելու հետ գնացել էինք Գրիգոր Արտեմիչին այցելության, նա խոստովանեց, որ էսքիզը տեսնելով՝ հրամայել է անմիջապես սկսել գործը, բայց հետո կասկածել է՝ կկարողանա՞մ ժամանակին վերջացնել… Մի հինգ օր հետո, երբ տեսել է՝ ձին արդեն ձևավորվում է, ինքն էլ է ոգևորվել» («Մաէստրո Քոչարը» Երևան, «Անտարես»)։
Կայարանում տեղադրվեց Դավթի քանդակը, տոնակատարությունն անցավ բարեհաջող, բոլոր հյուրերը գոհ մնացին, սակայն Քոչարի համար իրական «տոնակատարությունը» սկսվեց այդ ամենից հետո։ Իրականում խորհրդային ժամանակաշրջանում հայտնի մարդկանց դեմ մեղադրանքների համար բավական էր միայն լավ երևակայություն, և արդեն իսկ քրեական նոր հոդվածը պատրաստ կլիներ։ Նույն կերպ վարվեցին նաև Քոչարի հետ, ով Սարյանի նման՝ Հայաստան գալով, զոհեց իրեն, որպեսզի զարգանա Երևան քաղաքը։
Արդյունքում՝ 1941 թվականի հունիսի 23-ին Երվանդ Քոչարը բանտարկվեց։ Քոչարին բանտարկեցին, քանի որ քանդակում «մերկացրած սրով հեծյալը նայում է դեպի «բարեկամ» Թուրքիա…։ Եվ այս դեպքում այլ բան չէր մնում, քան ուղղակի ջարդուփշուր անել Քոչարի հրաշալի քանդակը, որի համար վարպետը ջանք ու եռանդ չխնայեց, որպեսզի անքուն գիշերներ անցկացնելով՝ ավարտի այն։ Արդյունքում՝ նոր-նոր զարգացող Երևան քաղաքից պակասեց ևս մեկ արվեստի գործ, արդյունքում՝ դրախտային Եվրոպայից հայրենիք եկած Քոչարը հայտնվեց ճաղերի ետևում, քանի որ համարձակվել էր Դավթի թուրն ուղղել դեպի բարեկամ Թուրքիայի կողմը։ Եվ տեսականորեն Թուրքիան ոմանց համար բարեկամ էր, իսկ ոմանք էլ իրենց ստիպում էին, որ մայրաքաղաքից մի քանի կիլոմետր այն կողմ բարեկամ երկիր էր, ովքեր մի քանի տասնամյակ առաջ մեզ ոչ թե կոտորել, այլ ուղղակի խաղաղ կերպով տեղահանել են ու խորհուրդ տվել, որ գանք մեր հայրենիքի արևելյան հատվածը ու այստեղ բնակվենք։ Այդ կարգավիճակում Քոչարին այլ բան չէր մնում, քան լուռ տանել սեփական տառապանքն ու սպասել, թե ե՞րբ պիտի մահանա «թիֆլիսցի կինտոն», որի մահից հետո միայն կգա մի փոքր շունչ քաշելու ժամանակը։ Բանտարկությունից 2 տարի անց ազատ արձակվեց Երվանդ Քոչարը։
1953 թվականին մահացավ Իոսիֆ Ստալինը, իսկ 1959 թվականի դեկտեմբերի 3-ին կայարանում տեղադրվեց «Սասունցի Դավթի» արդեն իսկ երկրորդ քանդակը, որի մեջ Երվանդ Քոչարը ներդրեց իր ամբողջ եռանդն ու հանճարը։ Քանդակը շարունակում է զարդարել Երևանն ու հայ քանդակագործության պատմության մի գեղեցիկ էջը։ Սակայն ժամանակները խառն են, և ո՞վ գիտի, միգուցե մի օր էլ ոմանք ցանկանան պատվանդանից ցած գլորել Դավթին։
Զ․Շուշեցի
