Արարատ լեռը՝ որպես հայ ազգի և Հայոց պետականության խորհրդանիշ, ադրբեջանցի գրողների ստեղծագործություններում

Խորհրդային տարիներին հայ և ադրբեջանական գրական հարաբերությունները մի կողմից ձևավորվեցին կուսակցական և պետական գաղափարախոսության շրջանակում, մյուս կողմից՝ հարևան ժողովուրդների մշակութային երկխոսության խորհրդային պահանջմունքից։

Սոցիալիստական քաղաքականությունը խրախուսում էր հանրապետությունների միջև «մշակութային բարեկամությունը», և այդ համատեքստում հայ գրողները թարգմանվում էին ադրբեջաներեն, իսկ ադրբեջանցի գրողները՝ հայերեն։ Հայաստանում գործում էին պետական հրատարակչություններ, որոնք պարբերաբար տպագրում էին ադրբեջանցի հեղինակների գործերը:

Զուգահեռաբար Ադրբեջանում գործող հրատարակչություններն իրենց հերթին տպագրում էին հայ գրողների ստեղծագործությունները: Հատուկ նշանակություն ուներ գրական ամսագրերի դերը, որտեղ պարբերաբար տպագրվում էին թարգմանություններ։ Սակայն այս փոխհարաբերությունները միշտ չէ, որ հավասար էին։ Քաղաքական առումով առավելություն ուներ գաղափարախոսական գրականությունը՝ խորհրդային հայրենասիրության և բարեկամության թեմաներով ստեղծագործությունները։

Թարգմանության և հրատարակության ընտրությունը պայմանավորված էր ոչ այնքան գեղարվեստական արժանիքներով, որքան խորհրդային գաղափարախոսության պահանջներով։

Հենց այս համատեքստում էր, որ 1970 թվականին Ադրբեջանի պետական հրատարակչությունում հայերեն լեզվով տպագրվեց ադրբեջանցի գրողների ստեղծագործությունների ընտրանի: Գրքում ընդգրկված էին ադրբեջանցի ժամանակակից գրողների ստեղծագործությունների հայերեն թարգմանությունները:

Գիրքը հայերեն թարգմանել էր Սամվել Գրիգորյանը, իսկ տպաքանակը բաղկացած էր 4000 օրինակից:

«Ընտիր էջեր» գրքում ընդգրկված էին ադրբեջանցի հեղինակների ստեղծագործությունները, որոնք հիմնականում խորհրդային գաղափարախոսությունը կրող թեմաներով էին:

Հետաքրքրական է, որ գրքում ընդգրկված էին նաև ադրբեջանցի հեղինակների մի շարք ստեղծագործություններ Խորհրդային Հայաստանի մասին: Նմանատիպ գործերից էր, օրինակ, ադրբեջանցի ժողովրդական բանաստեղծ Սամեդ Վուրղունի «Դիլիջանի ձորը» բանաստեղծությունը:

Սամեդ Վուրղուն. «Դիլիջանի ձորը»

Նորի՛ց տեսա քեզ, Դիլիջանի ձո՛ր,

Իմ միտը քո հին օրերն են գալիս,

Կյանքը քարվանի ճանապարհ է մի,

Հները գնում, նորերն են գալիս:

Դրախտ է սա մի, երկինքը վկա,

Որտե՞ղ կա մի հող այսքա՜ն արևկա,

Հավատ կա այստեղ, անկեղծություն կա,

Իմաստուններն այս վայրերն են գալիս:

Գարնանը դու էլ, ոնց աշխարհն արար,

Կբացվես` զուգված ծաղկունքով առատ,

Սիրահար են քեզ Կազբեկ, Արարատ,

Ամպերն էլ քո զով այրերն են գալիս:

Նկատում ենք, որ այդ շրջանում խորհրդային «եղբայրության» գաղափարախոսությամբ գրված այս ստեղծագործությունում անգամ ադրբեջանցի հեղինակը հղում է կատարում և անդրադառնում է Արարատ լեռանը՝ որպես հայ ազգի ու Հայոց հազարամյա պետականության խորհրդանիշ: Հայոց լեռների բացառիկության ու խորհրդանշային թեման շարունակելով՝ ադրբեջանցի հեղինակներից Միրվարիդ Դիլբազին գրում է «Լեռներ Հայաստանի» բանաստեղծությունը, որում շարունակում է վերոնշյալ թեման.

Միրվարիդ Դիլբազի. «Լեռներ Հայաստանի»

Կմոռանա՞մ, արդյոք, ես ձեզ,

Լեռներ, լեռներ Հայաստանի,

Յայլաները ձեր բարձրաբերձ,

Անուշ ջուրը ձեր ոստանի:

Հայոց լեռների թեման շարունակելով՝ ադրբեջանցի հերթական բանաստեղծ Նիգյար Ռաֆիբեյլին բանաստեղծություն է ձոնում արդեն Արագած լեռանը:

Նիգյար Ռաֆիբեյլի. «Ալագյազ»

Երգում եմ քո գեղեցկությունն անսահման,

Դուրս եկ ճերմակ ամպի տակից, Ալագյազ,

Թող լանջերիդ բացվեն վարդեր, յասաման,

Հյուր եմ եկել քեզ սրտակից, Ալագյազ:

Գիրկն է բացել Հայաստանը հյուրընկալ`

Այգիներով, աղբյուրներով իր հստակ,

Բաբախում է սիրող մի սիրտ մայրական

Չքնաղագեղ Հայաստանի կրծքի տակ:

 Ման եկա ես քո արևառ փեշերով,

Այցելեցի կապուտաչյա Սևանին,

Սիրտս լիքն է քրոջական ջերմ սիրով,

Պահպանիր դու, հսկիր հողդ գեղանի:

Այս բանաստեղծության արդեն երրորդ տանն ադրբեջանցի հեղինակը Հայոց լեռնային խորհրդանիշներից Արագած լեռանը կոչ է անում պահել ու պահպանել Հայոց հողը:

Այս գործերն ընդամենը մի քանի օրինակներ են խորհրդային շրջանի ադրբեջանցի գրողների ստեղծագործություններից, որտեղ խորհրդային գաղափարախոսությանը մեկտեղ՝ թշնամի երկրի գրողներն ընդունում են, որ հայ ազգի և Հայոց պետականության հազարամյակի խորհրդանիշներից են լեռները և հատկապես՝ Արարատը:

Զ. Շուշեցի