Հայաստանի լուռ համաձայնությամբ իրականացվում են Ռուբենի քննարկած երկրորդ և երրորդ տարբերակները․ Արտյոմ Տոնոյան

Իրանագետ Արտյոմ Տոնոյանը ֆեյսբուքյան իր էջումգրում է․

«Այն, ինչ գրել է Ռուբեն Տեր-Մինասյանը 100 տարի առաջ, մնում է ամբողջապես արդիական այսօր։

Հայաստանի լուռ համաձայնությամբ իրականացվում են Ռուբենի քննարկած երկրորդ և երրորդ տարբերակները։

Եվ քանի որ այդ երկու երկրներու բնակիչները եղած են եւ են տարբեր ազգային ծագում ունեցող ժողովուրդներ, լեռներու հայը՝ անսովոր ապրելու տաք դաշտերուն մէջ, իսկ դաշտերուն աղուանները, այսօր թաթարները՝ անսովոր ապրելու քարոտ լեռներու մէջ․
Ուստի այդ երկու գօտիները՝ ազգագրական, աշխարհագրական, կլիմայական եւ մշակութային հիմունքներով, պիտի ըլլան տարբեր երկիրներ, տարբեր պետութիւններ․ իսկ ռազմական, տնտեսական հիմունքներով այդ անկախ երկիրները պիտի շաղկապուած ըլլան իրարու հետ քաղաքաական-տնտեսական հողի վրայ, այն աստիճանի ինչպէս երկու տարբեր միութիւններ մէկ ամբողջութեան մէջ։

Առաջին տեսակէտը կրնայ ըլլալ՝

Քանի որ դաշտային մասերու համար անհրաժեշտ են լեռնային մասերը, պէտք է, առանց ի նկատի առնելու լեռնային մասի տարբեր բնոյթը, միացնել դաշտային մասին եւ անոր միջոցով Ադրբեջանին։

Երկրորդ տեսակէտը կրնայ ըլլալ՝

Քանի որ լեռնային մասը Ադրբեջանի դաշտային մասերուն համար, եւ քանի որ Հայաստանի գաւառներուն միացումով պիտի իրագործուի պանթուրանիզմը, ուստի ոչ միայն լեռնային մասերը, այլ ամբողջ Հայաստանը (բացի Ալեքսանդրապոլի գաւառէն) միացնել Ադրբեջանին՝ Արազդաեան, Նախկռայ, Ղարսի Շարա կամ որեւէ այլ անուան տակ։

Երրորդ տեսակէտ մը՝ Քանի որ ոչ միայն լեռնային Գանձակ եւ Ղարաբաղ, այլ ամբողջ Հայաստանը անհրաժեշտ է տնտեսական տեսակէտէ Ադրբեջանի դաշտային մասերուն համար, եւ քանի որ Հայաստանի գաւառներուն միացումով պիտի իրագործուի պանթուրանիզմը, ուստի ոչ միայն լեռնային մասերը, այլ ամբողջ Հայաստանը (բացի Ալեքսանդրապոլի գաւառէն) միացնել Ադրբեջանին՝ Արազդաեան, Նախկռայ, Ղարսի Շարա կամ որեւէ այլ անուան տակ:
* * *
Եթէ կ’ուզուի հայ-թաթարական, Հայաստան-Ադրբեջան յայտնի կամ լուռ պայքարը հասկնալ, պէտք է վերոյիշեալ երեք մտայնութեանց եւս գիտակցիլ՝ տարբեր օրիենտացիայի խնդիրէն զատ։

Ժողովուրդներու յարաբերութիւնները կարելի չէ բարելաւել կոյր ձեւանալով եւ կամ բարեացակամութեան եւ եղբայրութեան կեղծ խօսքեր ընելով։ Անգամ մը եւս պէտք է մխրճւի մեր մտքին մէջ այն հասկացողութիւնը, թէ այդ հնարաւոր է միմիայն փոխադարձ շահերու գիտակցութեամբ եւ համադրութեամբ։

Այսօր, ի ցաւ հայ ժողովրդի, պէտք է գիտնալ թէ մեր հիւսիս հարեւան Ադրբեջանը, ըլլայ մուսավաթ, ըլլայ կոմունիստ, բնաւ միտք չունի իր շահերը հայոց շահերու համադրութեամբ ղեկավարելու․ ան ընդգրկած է առաջին եւ երկրորդ տեսակէտները հայկական գաւառներու եւ Հայաստանի վերաբերմամբ։

Այսինքն՝ քանի որ հայ ժողովուրդը քաղաքական աննպաստ պայմաններու մէջ է դրուած, քանի Կուրի ձախ ափը գտնուող Ղազախի, Գանձակի, Ղարաբաղի եւ Ջիբրայէլի դաշտային մասերուն համար տնտեսական եւ ռազմական մեծ նշանակութիւն ունին լեռնային Գանձակ, Ղարաբաղ եւ Զանգեզուր, ուստի առնուազն այժմ պէտք է յիշեալ հայկական եւ հայաբնակ գաւառները միացնել Ադրբեջանին։ Եւ որովհետեւ Արաքսի ու Կուրի մէջ ինկած ամբողջ փոքր կովկասեան Հայաստանը կը ներկայացնէ տնտեսական մէկ միութիւն, եւ որովհետեւ նոյնիսկ ներկայ Հայաստանի հողերը պէտք են դաշտաբնակներու համար իբր արօտատեղի, ուստի պէտք է ամբողջ Հայաստանը վերացնել եւ զայն կցել Ադրբեջանին, ստեղծելու համար միապաղաղ երկիր մը Կասպից ծովէն մինչեւ Ղարս, ուր այժմ նստած են իրենց եղբայրակից համարուող թուրքերը։

Ահա այս վարքագիծը ունի մեր հիւսիս արեւելեան հարեւան նորաստեղծ Ադրբեջանը։

Այս վարքագիծը թէօրիական վիճաբանութիւն չէ միայն, ոչ ալ վարկած։ Անոնց այս ընթացքն է պատճառ եղած հայ-թաթարական ընդհարումներուն․ այդ է եղած պատճառը Գանձակի, Զանգեզուրի, Ղարաբաղի ապստամբութեանց եւ Հայաստանի ու Ադրբեջանի պատերազմներուն»։