Աստվածածնի շունչն արվեստում

Աստվածածնի պատկերագրության պատմությունը սկզբնավորվում է այն ժամանակից, երբ քրիստոնեական արվեստը սիմվոլիկ և այլաբանական ձևերից անցում էր կատարում ավետարանական պատմությունների պատկերագրությանը: Համաքրիստոնեական, այդ թվում և հայ միջնադարյան արվեստում, Հիսուս Քրիստոսից հետո առավել տարածվածը Աստվածածնի պատկերներն են: Նրա պատկերագրությունը քրիստոնեական արվեստում ձևավորվել է II–III դդ. : Վաղ շրջանում առաջացել է «Ավետման», «Աղոթող Աստվածամոր», «Մանկանը գրկած Աստվածամոր» և հատկապես «Երկրպագող մոգերի հետ Մանուկը գրկին Աստվածամոր» պատկերագրությունը: Մարիամ Աստվածածնի պատկերագրությունը ծագել է չորս կանոնական և պարականոն Ավետարաններից: Առաջին գեղարվեստական պատկերները հանդիպում են II դ.  կեսին վերագրվող Հռոմի Պրիսկիլլայի կատակոմբում՝ ստորգետնյա թաքստոցում, որտեղ քրիստոնյաները ժամանակին պատսպարվել են և արարողություններ կատարել:

«Ավետում» պատկերագրական թեմայի առաջին օրինակները Հայաստանում պահպանվել են VI–VII դդ.  Օձունի կոթողի վրա և «Էջմիածնի Ավետարան»-ի վերջում կցված VI–VII դդ.  մանրանկարում ու փղոսկրե կազմի վրա: «Ավետման» տեսարանում սովորաբար Գաբրիել հրեշտակապետը պատկերվում է ձախ, Մարիամը՝ աջ կողմում, իսկ երկնքից դեպի Մարիամն է իջնում աղավնակերպ Սուրբ Հոգին:

XI–XII դդ.  պատկերազարդված մի Ավետարանում (Մատենադարան, ձեռ.  դ 2877) Մարիամը պատկերված է երկու ձեռքով իլիկ մանելիս, ընդ որում, նրա մատների շարժումը միաժամանակ կապված է օրհնության, Սուրբ Երրորդության և Քրիստոսի աստվածային ու մարդկային բնությունների հետ: Պատկերագրության մեջ հրեշտակի և Մարիամի միջև կյանքի ավազանը երբեմն փոխարինվում է արմավի ծառով՝ որպես արդարների փրկության խորհրդանիշ:  Իսկ Թորոս Տարոնացին և Գրիգոր Տաթևացին «Ավետումը» ներկայացնում են ջրհորի կամ աղբյուրի մոտ՝ հին ասորական տարբերակով:

«Աստվածածինը Մանկան հետ»  կամ  «Աստվածամայրը մանուկ Հիսուսը գրկին»   պատկերագրության ձևը առավել տարածվաներից հորինվածքներից է: Հայաստանն առաջին երկրներից է, որտեղ IV դ.  մշակվել և զարգացել է այդ պատկերագրական տիպը: Տիրամոր և մանուկ Հիսուսի պատկերներով հորինվածքը մասնագիտական գրականության մեջ հայտնի է «Օդիգիտրիա» (հունարեն՝ ուղի ցույց տվող) անունով:

Եփեսոսի Գ տիեզերաժողովում Աստվածամայր ճանաչված Կույս Մարիամը սկսել է ընկալվել որպես երկնային թագուհի, և գահին բազմած Մանուկ Հիսուսին գրկած Աստվածամայրն անջատվել է մոգերից (հնագույն արևելյան պատկերներում ներկայացվել է մոգերի հետ) ու ստացել սրբապատկերային նշանակություն: Աստվածամոր մշտական հագուստը դարձել է տունիկայի վրա գցված մաֆորիոնը (օմոֆորիոն անվան աղավաղում), որը միաժամանակ ծածկում էր և գլուխը, և ուսերով իջնում մինչև ծնկները: «Օդիգիտրիայի» պատկերագրական  այդ տիպը Հայաստանում տարածվել է IV–VII դդ.  քառակող քանդակազարդ կոթողների և դրանցից մի քանիսի պատվանդանների վրա (Բերդաձորի, Հառիճի, Օձունի կոթողներ), իսկ Թալինի մի կոթողի վրա Աստվածամորն ու Մանկանը սպասարկում և հսկում են հրեշտակները: Թալինի և Խարաբավանքի կոթողների վրա Աստվածամայրը պատկերված է Մանկան հետ կանգնած, 7  ձեռքում գիրք:

Հայկական  մանրանկարչության մեջ  «Աստվածամայրը Մանկան հետ» պատկերների առաջին օրինակները պահպանվել են X–XI դդ.  Ավետարաններում («Էջմիածնի Ավետարան»,  1000-ի «Էջմիածնի Ավետարան»,  Երուսաղեմի Սբ.  Հակոբյանց վանքի Մատենադարան, «Թարգմանչաց Ավետարան»):

XVII–XVIII դդ.  գեղանկարչական գործերում «Աստվածամայրը Մանկան հետ» հորինվածքն ստացել է յուղաներկ սրբապատկերների տեսք, ավելացել են մանրամասներ (օր. ՝ Մանկան ձեռքի խաչը և այլն), որոնք հատուկ չէին միջնադարին: Հայ եկեղեցական գեղանկարչության մեջ մեզ հասած  «Օդիգիտրիայի»  առաջին գործերից են XVII դ.  անհայտ նկարչի «Աստվածամայրը Մանկան հետ» (Սևանի Աստվածամայր), XVIII դ.  անհայտ նկարչի «Աստվածամայրը Մանկան, Պողոս և Պետրոս առաքյալների հետ» կտավները, ինչպես նաև՝ Հովնաթան Հովնաթանյանի՝ Աստվածամորը նվիրված գործերը: «Աստվածամայրը Մանկան հետ» սրբապատկերային տիպի վերջին լավագույն օրինակը Վ.  Սուրենյանցի «Աստվածամայրը գահի վրա» կտավն է (Երևանի Ս.  Գրիգոր Լուսավորիչ Մայր Եկեղեցու Ավագ խորանում): Հայ եկեղեցու կանոնների համաձայն, Ավագ խորանի Սուրբ Սեղանի նկարի վրա պետք է պատկերված լինի Աստվածամայրը՝ Մանուկ Հիսուսը գրկին:

«Դեիսուսի» («Բարեխոսություն») պատկերագրական թեման, որը կապված է Փրկագործության խորհրդի հետ, Հայաստանում ունի իր հնագույն օրինակները: «Բարեխոսության» առաջին նմուշներից են Պեմզաշենի VI դ.  կենտրոնագմբեթ եկեղեցու մուտքին պատկերված երկու կտիտորները՝ Հիսուսը գրկին կանգնած Աստվածամոր ոտքերի մոտ: Մարիամի երկու կողմերում սրբիչները ձեռքերին հորիզոնական ուղղությամբ ճախրող սպասարկու հրեշտակներ են: Աստվածամոր հետ կապված «Բարեխոսության» դասական թեման (գահին նստած Ամենակալ Քրիստոս, ձախից՝ Աստվածամայրը, աջից՝ Հովհաննես Մկրտիչը՝ որպես բարեխոսներ) հետագայում շարունակվել է խաչքարերի վրա (հատկապես՝ Վայոց ձորի դպրոցում):

«Դեիսուսի» թեման ավելի բարդ ու նուրբ իմաստներ է ստացել կիլիկյան մանրանկարչության մեջ: Թորոս Ռոսլինի մոտ այն հանդես է եկել մի քանի փոխակերպություններով.  1256-ի «Զեյթունի Ավետարան»-ում Մարկոսի Ավետարանի անվանաթերթի գլխազարդի վերևում պատանի անմորուք Քրիստոսի (Էմմանուելի) կիսանդրին է, իսկ նրանից ներքև, ձախում՝ Մարիամի, աջում՝ Հովհաննես Մկրտչն է: 1268 թ. «Մալաթիայի Ավետարան»-ի ընծայական հանդիպակաց խորանների գլխազարդերում Հիսուսի դիմաց Մարիամի կիսանդրին է՝ իբրև բարեխոս, իսկ 1260-ի Ավետարանի  ընծայական գլխազարդում համակենտրոն երկու կամարների կենտրոնում Քրիստոս Էմմանուելի կիսանդրին է՝ շրջապատված երկու հրեշտակների և Մարիամի ու Հովհաննես Մկրտչի կիսանդրիներով:

«Մոգերի երկրպագությունը» պատկերագրական թեման ունի երկու տարբերակ.  ըստ Մատթեոսի Ավետարանի՝ մոգերին առաջնորդում է աստղը՝ հայտնվելով Քրիստոսի ծնվելու պահին, իսկ ըստ պարականոն Ավետարանի՝ մոգերը նվերներով գալիս են Բեթղեհեմ և գտնում երկու տարեկան Մանկանը մոր գրկում:

X–XI դդ.-ից  «Ծննդյան» պատկերում  «Մոգերի երկրպագությունը» միացվում է «Հովիվների երկրպագության» և «Հրեշտակների ավետման»,  հաճախ նաև՝ «Մանկան լոգանքի» բնանկարի վրա Հովսեփի, որպես փիլիսոփայի, մսուրի ու կենդանիների պատկերների հետ: Հայկական  մանրանկարչության մեջ և խաչքարերի պատկերաքանդակներում Մարիամ Աստվածածինը պատկերվում է նաև այլ տեսարաններում, որոնցից են «Տյառնընդառաջ»  կամ  «Ընծայումն տաճարին», «Համբարձում», «Հոգեգալուստ», «Խաչելություն», «Խաչից իջեցում», «Թաղում», «Ննջումն Աստվածածնի» կամ «Վերափոխումն Աստվածածնի», ինչպես նաև՝ հազվադեպ պատկերվող «Ծննդյան» շարքում («Ավետում», «Մարիամի և Եղիսաբեթի հանդիպումը», «Ծնունդ», «Փախուստ դեպի Երուսաղեմ» և այլն):

Այս բոլոր մանրանկարներով ամբողջանում ու արտացոլովում է Աստվածամոր կերպարը:

Պատրաստեց Լուսինե ՕՀԱՆՅԱՆԸ
«Շողակն Արարատյան» երկշաբաթաթերթ