Նաիրյան երկրի հանճարեղ երգիչը

«Ասուպի նման ծնվեց ու մի ակնթարթում կիզվեց Չարենց մահկանացուն: Բայց հոգու լույսը հավերժաբար մնաց ու գնալով պայծառանում է: Չարենց անունը դարձել է մեր խղճի եւ արժանապատվության խորհրդանիշը: Ու քանի դեռ շարունակվում է Նաիրյան պատմությունը, այդ անունը ժողովուրդը միշտ էլ կպարզի իբրեւ դրոշ… Չարենցը լեգենդ էր…

…Չեմ էլ հիշում, թե երբ եմ առաջին անգամ լսել կամ կարդացել «Ես իմ անուշ Հայաստանին»: Երբեք բերանացի չեմ սովորել՝ պարզապես գիտցել եմ: Ինձ թվում է, թե Սահակի ու Մեսրոպի աղոթքների հետ էլ բերել եմ: Դա մեր այսօրվա աղոթքն է: Աղոթք, որը կարելի է թե մտքում հյուսել, թե մրմնջալ շշուկով, թե արտասանել բարձրաձայն: Իսկ ինչի՞ հետ համեմատես «Ես իմ անուշը»: Քիչ կլինի ասել, թե բանաստեղծություն է: Պոեմ էլ չէ, վեպ՝ նույնպես, որովհետեւ, իրենց ծավալով, մոնումենտալությամբ հանդերձ, դրանք կյանքը ներկայացնում են այս կամ այն մասշտաբով: «Ես իմ անուշ Հայաստանին», ավելի շուտ, բոլոր մասշտաբներից դուրս պաննո է: Պաննո՝ հասցված ժողովրդական էպոսի աստիճանին: Դա անհիշելի ժամանակներից եկող Հայասա-Ուրարտու-Արմենիա երկրի համապարփակ պաննո-դիմանկարն է:Դա մեր ազգի կենսագրության ու վարքի կենդանի արտացոլանքն է, մեր կրած տառապանքների ու փայփայած իդեալների, մեր անկումների ու վերելքների, արհավիրքների ենթակա մեր ճակատագրի ու անմեռ մնալու մեր ձգտման գեղարվեստական սինթեզն ու բյուրեղացումը: Այդպիսի մի երգ աշխարհ բերելու համար պետք էր ամենաքիչը կիսաստված լինել…»:

Մարտիրոս ՍԱՐՅԱՆ

Այսօր է ծնվել հայ գրականության պառնասում արքայական իր վրանը խփած «կիսաստված» հանճարեղ կարսեցին: Նա, որ Նաիրի երկրի դրախտն էր երազում, բայց այն տեսավ դժոխքի վերածված: Նա, որ, որպես կամավորական անցնելով մահվան ու սարսափի ճանապարհներով, դանթեական արհավիրքների ականատեսը դարձավ մինչեւ Վան հասնող բուժակ-զինվորականի իր ճանապարհին: Եվ գրչով վրձնած նրա «Դանթեական առասպելը», փաստորեն, արձանագրվեց որպես 1915 թվականի Հայոց մեծ եղեռնի առաջին գեղարվեստական գործը հայ գրականության էջերում, որպես վկայություն, որ դժոխքը հայկական երկրի երես է դուրս եկել: Իսկ այդ ժամանակ բանաստեղծն ընդամենը տասնութ տարեկան էր:

«Կիսաստվածների» մասին դատելը սովորական մահկանացուների համար, անկեղծորեն, ծանր հանձնառություն է, ուստի մեզ թույլ տանք, ինչպես հայ գեղանկարչության նահապետի՝ Մարտիրոս Սարյանի գնահատանքի խոսքն է, Չարենցին գնահատել մեր մյուս մեծերից մի քանիսի բնութագրումներով: Ահա ինչ է ասում նրա մասին հայ բեմի կախարդը՝ Վահրամ Փափազյանը. «Չարենցն այն երեւույթներից է, որոնց մոտից անտարբեր անցնելը նախ մեղք է, եւ հետո, վերջապես, հանցանք… Եղիշեն գրել էր մի փոքրիկ թատերգություն, ավելի շուտ՝ մի քաղաքական պամֆլետ, որի կարճ տողերում եւ փոքրաթիվ էջերում կարողացել էր ամփոփել իր ժամանակի շունչը՝ երբեմն հասնելով նույնիսկ Արիստոֆանի ամեն ինչ ձաղկող հումորին, ամեն ինչ բուժող Ռաբլեի ծիծաղին, ամեն դիմակ պատռող Դանթեի ակնարկին… Այդ պամֆլետը կոչվում էր «Կապկազ թամաշա»: Եվ 1926 թ. թատերաշրջանում, Թիֆլիսի հայկական դրամատիկ բեմի վրա ինձ վիճակվեց բեմադրել այդ գործը եւ ինքս անձնավորել այդ գործի գլխավոր կերպար Ղարայի դերը: Ահա այդ կարճատեւ փորձերի ընթացքում ճանաչեցի ու հասկացա Չարենցին: Մեր ազգի մեծագույն ու արժեքավոր մի հատվածի կործանումին ականատես այդ մարդն աշխարհասասան մի ցասումի համառ կուտակումն էր, ինչպես եւ չտեսնված մի վրեժի ամենակործան պոռթկումը: Քիչ է պատահել ինձ որեւէ գործի վրա աշխատել հեղինակի ներկայությամբ, ինչպես եւ նրա մասնակցությամբ: Եվ ահա այդտեղ, խաղարկելիս գործը կամ այն վերլուծելիս, ակամայից խուզարկեցի ու վերլուծեցի բանաստեղծ բարեկամիս սիրտը՝ մի ավելորդ անգամ եւս զարմանալով կենսունակության վրա բազմաչարչար ժողովրդիս, որ իր բազմադարյան գոյության ընթացքում կարողացել է միշտ ծնունդ տալ իր հավաքական պոռթկումն աշխարհիս չորս ծագերին խոսող բանաստեղծների: Եղիշեն մեր նոր ժամանակների շեմքին եւ նույն այդ ժամանակներում ծնված մեծագույն բանաստեղծն է, ավելի, քան բանաստեղծ… Տեսանողը այդ նոր ժամանակների, որի արգասիքը եղավ նա՝ իր խռովահույզ հոգով, արձագանքը՝ իր բոցաշունչ լեզվով ու պողպատաձույլ պատկերացումը՝ իր մտայնությամբ: Եղիշեն նրանցից էր, որ բացի իր ժամանակինը լինելուց՝ բացատրությունն ու այդ ժամանակի տեսանելի եւ շոշափելի մարմնացումը եղավ: Հին դարերում նման մարդկանց մարգարե էին անվանում…»:

Վաստակաշատ գրականագետ Էդվարդ Ջրբաշյանը գրել է. «Ես իմ անուշ Հայաստանի» բանաստեղծությունը 16 տողանի արձանագրություն է՝ փորագրված վիթխարի ժայռի վրա, որը կտակված է դարերին…»: Նույն քերթվածքի մասին Ավետիք Իսահակյանն ասել է. «Հայ տառերով, հայ բառերով այդպիսի բանաստեղծություն չի գրված՝ հայրենասիրության տեսակետից: Դա եզակի, աննախընթաց բան է»: Իսկ Հրանտ Մաթեւոսյանի գնահատանքի խոսքը նույնքան սեղմ է, ծանրակշիռ եւ հատու. «Ինքն է՝ Չարենցը՝ մարտիկը եւ արքան, մարդու հայրենիքի այս հարատեւ կռվի ոչ մի պահը չուրացած եւ ոչ մի մարտը չշրջանցած, արյուն տվող գահակալ բարձունքի հասած մարտիկը…»: Լսենք Պարույր Սեւակին. «Չարենցի անունը պայթեց ռումբի նման, եւ ես ճանաչեցի Չարենցին… Նա ուժի բանաստեղծ է…»:

Չարենցյան հանճարը փառավորել են նաեւ օտարազգի մեծերը: Իլյա Էրեմբուրգ. «Մեր դարի ճակատը պսակված է մի շարք բանաստեղծների պայծառ անուններով. Ֆրանսիայում Ապոլիներն ու Էլ Յուարտը, Գերմանիայում՝ Ռիլկեն, Իսպանիայում՝ Գարսիա Լորկան, Ռուսաստանում՝ Մայակովսկին ու Եսենինը, Հայաստանում՝ Չարենցն ու Իսահակյանը»: Գնահատականներ, որոնք պսակում են կարսեցի գանգրահեր բանաստեղծին, ով իր հայրենի տունն էր թողել Կարս գետի ափին, իր սերն ու երազները՝ ոչ հավիտյանս կորսված մայրաբույր եզերքում: Ու խորհրդանշական է նրա անգերեզման լինելու հանգամանքը, քանզի մեծերը գիսաստղերի նման ճառագում են՝ թողնելով իրենց անջնջելի հետագիծը հավերժականի հորիզոններում… Եվ նրանց ծննդավայրը մի հեքիաթային ձգողականությամբ շարունակում ու շարունակելու է դեպի իրեն ձգել դժոխքից մազապուրծ եղած հայության բեկորներին, որովհետեւ օտար ափերում «կարծես տապարով շինված բութ» դեմքերը երբեք չեն կարող տալ այն ջերմությունը, ինչպես այն տունը՝ թողնված Կարսում, գետի ափին…

Հակոբ ՍՐԱՊՅԱՆ